یادداشت وارده؛
تأملی بر اهمیت پاسداری از جمهوریت در برابر اشرافیت
انتخابات مجلس نهم، در 12 اسفندماه 1390 برگزار خواهد شد و هم‌اکنون در جریان بررسی صلاحیت‌ها، شور انتخاباتی بر جامعه سایه افکنده است. در چنین شرایطی، تأمل در باب راهکارهای مناسب برای برگزاری انتخابات در عرصه‌های مختلف در دست بحث و بررسی است.
محمد مهدی شیر محمدی
یکم: در سایه شور انتخابات
انتخابات مجلس نهم، در 12 اسفندماه 1390 برگزار خواهد شد و هم‌اکنون در جریان بررسی صلاحیت‌ها، شور انتخاباتی بر جامعه سایه افکنده است. در چنین شرایطی، تأمل در باب راهکارهای مناسب برای برگزاری انتخابات در عرصه‌های مختلف در دست بحث و بررسی است. گرچه دیگر فرصتی برای اصلاح چالش‌ها و ضعف‌های قانون انتخابات باقی نمانده است اما، در عرصه اجتماعی بسیاری از مسائل انتخابات قابل طرح و چالش های آن در حد میسور قابل رفع است. از آنجائی که انتخابات حرمتی دارد و به مثابه یک سرمایه عظیم اجتماعی است، تلاش کاستن از این چالش‌ها ضروری است.
دوم: سرمایه اجتماعی
شاید دانشواژه سرمایه اجتماعی ترکیبی نو و جدید باشد. اما من مخالف کسانی هستم که سرمایه اجتماعی را در «مفهوم» نیز نوپدید می‌دانند. گفته می‌شود این دانشواژه نخستین بار از سوی اقتصاددانان مطرح شده است. البته در دنیای سودازده امروز، بسیاری از مفاهیم باید از بازار به سطح جامعه سرایت کنند.
باور برخی از اندیشمندان علوم اجتماعی و مطالعات فرهنگی بر این است که انباشت سرمایه اجتماعی با ساز وکارهای سیاسی- اجتماعی و نوع حکومت‌ها رابطه معینی دارد؛ حکومت‌های مردمی، مردمدار، مردم‌سالار و. . . بیش از نظام‌های خودرأی و مستبد از پشتوانه سرمایه‌اجتماعی بهره‌مند می‌شوند. همچنان که سرعت انباشت سرمایه اجتماعی در نظام‌های مردمدار بیش از حکومت‌های مردم‌گریز است.
ضعف سرمایه اجتماعی را هم‌اکنون در جریان جنبش‌های اعتراضی همانند جنبش 99 درصدی برای فتح وال استریت، جنش معترضان انگلیس، فرانسه، آلمان، تل آویو و... مشاهده می کنیم. همچنانکه دولتهای عربی منطقه به دلیل فقدان همین سرمایه اجتماعی، ناگزیر در برابر بیداری اسلامی، به سراشیبی سقوط می روند. در مقابل برابر دولتهای ضعیف‌النفس دیکتاتورهای عرب و دولتهای بی‌مردم غرب، صلابت جمهوری اسلامی ایران با اتکا به سرمایه عظیم اجتماعی به ویژه در عرصه‌های بین‌المللی روز به روز تجلی روزافزونی می یابد.
سوم: اراده عمومی
اگرچه بررسی سرمایه اجتماعی در جوامع و نظام‌های سیاسی چندان هم کیلویی و با سنجه‌های محاسبه‌پذیر مادی، قابل اندازه‌گیری نیست؛ اما اینگونه نیست که بحران سرمایه اجتماعی در یک کشور یا انباشت سرمایه اجتماعی در کشوری دیگر را نتوان مشاهده کرد. به بیان دیگر گرچه مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی «کمیت‌پذیر» نیست اما قابل درک و فهم هست؛ چراکه بررسی مؤلفه‌های مختلفی می‌تواند محقق و صاحبنظر علوم اجتماعی را نسبت به انباشت یا بحران سرمایه اجتماعی رهنمون سازد.
برای نمونه مؤلفه‌هایی چون «تنوع و درهم تنیدگی پیوندهای اجتماعی»؛ از طریق نهادهای دینی- فرهنگی، قومی- خانوادگی، سیاسی- حزبی و. . . «تعاون و مشارکت در سازوکارهای فرهنگی- اجتماعی»، «اعتماد و احترام متقابل بین افراد و اجزای جامعه»، «سامان‌یابی هویت جمعی و اراده عمومی» قابل فهم و ظهور آنها در یک جامعه نشانگر انباشت سرمایه اجتماعی در آن جامعه است.
مثلاً زمانی که میشل فوکو ظهور اراده عمومی را در بحبوحه انقلاب اسلامی ایران مشاهده می‌کرد از هم‌آوایی معلم و دانش‌آموز، روستایی و شهری، دانشجو و استاد، روحانی و دانشگاهی و. . . شگفت زده شده بود؛ انباشت سرمایه اجتماعی در ایران را می‌فهمید و برای همین بود که ایران را روح یک جهان بی‌روح می‌دید. او اعتراف می‌کند که پیش از این گمان می‌کرد باید اراده عمومی را تنها در کتاب‌ها و مطالعات دانشگاهی جست‌وجو کند، اما در ایران اراده عمومی برای او عینیت یافته است.
چهارم: اختیارمندی هوشمندانه
حداقل طی بیش از یک و نیم قرن اخیر، جامعه ایرانی در فرصت‌های مقتضی توانسته است با تقویت مؤلفه‌هایی که در بالا اشاره کردیم، سرمایه اجتماعی خود را انباشته کند. تا جایی که با این سرمایه عظیم، ملت ایران به خوبی تمایز‌ها و امتیازهای خود را بر ملت‌های دیگر و به ویژه ملل منطقه آشکار ساخته است. به ویژه در صف‌آرایی شفاف در برابر بیگانگان و امتناع از غربیت تمام، برخورد گزینشی با غرب و مدرنیت و انتخاب اختیارمندانه و آزادانه ملت ایران از وجوه غربی و پرهیز از به بندگی درآمدن در برابر تمدن غربی می‌توان عظمت این سرمایه اجتماعی را مشاهده کرد.
نهضت تحریم در دوره ناصری، نهضت عدالتخانه در دوره مظفری، مشروطیت، مقاومت در برابر دولت شبه مدرن پهلوی، نهضت ملی دهه 30، نهضت اسلامی دهه 40 و تلاش برای ارائه مدلی بومی در مبارزات ضد‌استبدادی، انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی، برهه‌های قابل توجهی است که در ضمن مطالعه آن می‌توان، سرمایه اجتماعی در ایران را به نظاره نشست.
در حالی که مدرنیت و غربیت با طرح‌های شیطانی خود هر روز با طرحی، ملل مختلف جهان را به دام کهنه خود می‌افکند، جامعه ایرانی هر روز با هوشمندی بیشتر، این طرح‌ها را به مطالعه نقادانه می‌گذارد و به گزینش و استخدام بعضی از وجوه آن می‌پردازد و آنجا که طرح بومی خود را متعالی‌تر می‌بیند طرح بیگانه را عقب می‌زند. این انتخاب اختیارمندانه را در انتخاب «جمهوری اسلامی» نه یک کلمه کم نه یک کلمه بیشتر، «دفاع مقدس»، و اکنون- ان‌شاءالله- در دهه چهارم انقلاب اسلامی در «رشد مبتنی بر عدالت» می‌یابیم. این اختیارمندی هوشمندانه، سرمایه اجتماعی ما را افزوده است.
پنجم: انتخاب آگاهانه
انتخاب خوب یک طرح ، می‌تواند راه را برای انتخاب‌های بهتر در آینده باز کند. چنانکه گزینش «جمهوری اسلامی» مبتنی بر ولایت فقیه، راه را برای رشد و تعالی جامعه ایرانی و نیفتادن به دامان لیبرال‌دموکراسی گشود.
یکی از گشایش‌های پذیرش جمهوری اسلامی، تأمین فرصت انتخابات در قانونی اساسی کشورمان است. میثاق ملی، تعیین رئیس‌جمهور، نمایندگان مجلس شورای اسلامی و مجلس خبرگان رهبری و نیز شوراهای اسلامی را با سازوکار «انتخاباتی» ممکن دیده است. بر این اساس، ملت ایران در فرصت انتخابات، می‌تواند در گزینش مسئولان و مدیران کشور نقشی جدی ایفا کند. در هر انتخابات، جامعه ایرانی فرصت می‌یابد براساس تجربیات انباشته شده گذشته خود، به انتخابی بهتر، ژرف‌تر و آگاهانه‌تر دست بزند.
ششم: نسبت دو سویه
بنابراین بین انتخابات و سرمایه اجتماعی جوامع از جمله ملت ایران، رابطه دوسویه‌ای قابل شناسایی است؛ هرچه سرمایه اجتماعی در ایران انباشته‌تر می‌شود، انتخاباتی بهتر خواهد داشت و هرچه انتخابات بهتری داشته باشد بازهم بر سرمایه خود خواهد افزود. بگذارید همین‌جا به تشبیهی که رهبر فرزانه ما به کار برده‌اند، اشاره کنم: «انتخابات، سرمایهگذارى عظیم ملت ایران است؛ مثل اینکه شما سرمایه سنگین و عظیمى را در بانک می‌گذارید، بانک با آن کار می‌کند و شما از سودش استفاده می‌کنید؛ انتخابات یک چنین چیزى است. ملت ایران سرمایهگذارى عظیمى را می‌کند، سپردهگذارى بزرگى را انجام می‌دهد و سود آن را می‌برد. آرای یکایک شما مردم، سهمى است از همان سرمایهگذارى و سپردهگذارى. هر رأیى که شما در صندوق مىاندازید، مثل این است که یک بخشى از پول آن سپرده را دارید تأمین می‌کنید. یک رأى هم اهمیت دارد. هرچه انتخابات پرشورتر باشد، عظمت ملت ایران بیشتر در چشم مخالفان و دشمنانش دیده خواهد شد؛ براى ملت ایران حرمت بیشترى خواهند گذاشت؛ دوستان شما هم در دنیا خوشحال می‌شوند. عظمت ملت ایران را حضور مردم در انتخابات نشان می‌دهد؛ انتخابات این است.» (بیانات دراجتماع بزرگ زائران و مجاوران حضرت علی بن موسی الرضا(ع) اول فروردین 1388)
بدیهی است که نفس حضور در انتخابات، به دلیل سرچشمه‌گرفتن از «پیوندهای اجتماعی»، «تعاون و مشارکت»، «هویت جمعی و اراده عمومی» و. . . سرمایه اجتماعی را دوچندان می‌کند.
از آن مهم‌تر انتخاب آگاهانه و گزینش برترین‌ها از میان کاندیداهای موجود می‌تواند باز هم این سرمایه را افزایش بخشد. هرچه انتخابات، بهتر، منطقی‌تر و هوشمندانه‌تر برگزار شود می‌تواند پیوندهای اجتماعی را تقویت کند، فرهنگ تعاون و مشارکت را ارتقا بخشد، هویت جمعی و اراده عمومی را بیش از پیش متجلی کند و اعتماد و احترام متقابل بین افراد و اجزای جامعه را بیشتر کند.
هفتم: پاسداشت منزلت انتخابات
ملت ایران، فرآیند دستیابی به حق انتخاب و برگزاری انتخابات را طی یک سلسله مجاهدت‌ها و نهضت‌های طولانی کسب کرده است. این مجاهدت‌ها و نهضت‌ها، حداقل ریشه تاریخی معاصر خود را در میانه عصر قاجاری می‌یابد که با تدابیر هوشمندانه علمای اعلام و حضور آگاهانه مردم و انسجام پیوند امت- امامت، صورت گرفت. بدیهی است هیچ سرمایه‌داری مایل نیست به تاراج رفتن انباشته خود را به تماشا بنشیند. ملت ایران، این حق انتخاب را به مثابه یک سرمایه اجتماعی می‌داند و هوشمندانه برای پاسداشت آن هم می‌کوشد.
از پی انتخابات ریاست جمهوری ادوار هفتم، نهم و دهم، برخی زیاده‌خواهی‌ها و عصیان‌طلبی‌های شکست خوردگان انتخابات، زمینه بروز التهاب‌هایی را در کشور پدید می‌آورد که به ویژه در انتخابات اخیر شدت گرفت. این عصیان‌گری‌ها، موجب شد نظام استکباری و دشمنان انقلاب اسلامی، نسبت به انهدام سرمایه اجتماعی انتخابات در ایران، طمع کنند. نگارنده، سر مقاومت پرصلابت مقام معظم رهبری در برابر زیاده‌خواهانی که با مطالبات فراقانونی، خواستار تجدید نظر در این انتخابات بودند را اهتمام ایشان به حفظ این سرمایه می‌داند. به همین دلیل در دیدار نمایندگان نامزدها با معظم له در 26 خرداد 1388 ایشان تصریح فرمودند که به هیچ وجه 40 میلیون رأی ملت را نادیده نمی‌گیرند. مردم کشورمان نیز با هوشیاری، به دفاع از حق رأی خود به صحنه آمدند و مجاهدت مقدس هشت ماهه‌ای را به نمایش گذاشتند. سر حضور افراد مختلف که به نامزدهای متفاوت رأی داده بودند، در جریان دفاع مقدس هشت ماهه نیز از یک منظر، دفاع از همین سرمایه اجتماعی بود؛ چراکه با زیر سؤال رفتن یک انتخابات، جدای از آنکه نامزد پیروز چه کسی باشد، اساس انتخابات در کشور زیر سؤال می‌رفت.
هشتم: رصد کانون‌های قدرت و ثروت
اکنون، در حالی که فضای سیاسی کشور به انتخاباتی دیگر رو کرده است، بیانات روشنگرانه امام خامنه‌ای(مدظله) امت مسلمان ایران را به هوشیاری در برابر تحرکات کانون‌های قدرت و ثروت در انتخابات فرا می خوانند. معظم له در خرداد گذشته در دیدار نمایندگان مجلس شورای اسلامی، ضمن تاکید بر اهمیت پاسداشت حرمت انتخابات، نمایندگان و داوطلبان را به فاصله گرفتن از کانون‌های قدرت و ثروت رهنمون ساختند. از آن پس نیز در سفر کرمانشاه و دیدار پرشور مردم قم، اهمیت مساله را برای جامعه اسلامی نیز یادآور شدند.
ممکن است داوطلبانی وارد عرصه انتخابات شوند که تا مرحله بررسی صلاحیت‌ها، واجد صلاحیت‌های لازم باشند اما این بدان معنا نیست که هیچ یک از آنها، به دام وسوسه‌های کانون‌های قدرت و ثروت نیفتند. پس از فرآیند بررسی و تائید صلاحیت‌ها از سوی نهاد عالی نظارت بر انتخابات، این مردم هستند که می‌بایست گزینش آگاهانه و هوشمندانه‌ای داشته باشند. غفلت از گزینش هوشمندانه چه بسا موجب گردد طمع‌ورزان، سودای تبدیل خانه ملت به خانه اشرافیت و کانون اصحاب قدرت و ثروت را در سر بپرورانند.
لینک کوتاه :
