یادداشت وارده؛
نقش احزاب در فرآیند انتخابات؛ تأثیرات مثبت و منفی آنها
یکی از فواید احزاب آن است که در نظام حزبی تعداد نامزدهای انتخاباتی کاهش می یابد. نامزدها تنها از طریق حزب معرفی می شوند. این اقدام موجب کاهش هزینه های ناشی از تعدد کاندیدا های انتخاباتی و افزایش قدرت تشخیص مردم می گردد؛ چرا که احزاب بر خلاف افراد در کنار ارائه برنامه دقیق زبده ترین افراد خود را جهت احراز مسولیت های مختلف در معرض انتخاب مردم قرار می دهند.
علی فتاحی
دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق عمومی
احزاب در دهههای اخیر تاثیرات فراوانی را در نحوه شکل گیری نظام های انتخاباتی از خود برجای گذاشتهاند و مبنایی برای تقسیم نظام های انتخاباتی به اکثریتی و تناسبی گردیدهاند. بر این مبنا بررسی تاثیر مثبت و منفی احزاب بر نحوه برگزاری انتخابات و انتخاب مدیران تصمیم ساز و اجرایی و تعیین ساختارهای اجتماعی جوامع ضروری به نظر میرسد.
روند شکل گیری احزاب
حزب متشکل از مجموعه افرادیست که بر مبنای اساسنامه و مرامنامه ای ملی وکلان نگر تشکیل شده و به دنبال دستیابی به قدرت سیاسی و حفظ قدرت مذکور از طریق ساز وکارهای انتخاباتی می باشند.
شکل گیری احزاب معمولا معلول وقایع سیاسی و واقعیتهای بیرونی همچون انتخابات، انقلابها و اعتراضات و موضوعاتی از این دست است. به عنوان نمونه در اکثر موارد شکل گیری حزب به این صورت است که طرفداران یک نامزد اتنخاباتی دور هم جمع شده و ستادهای انتخاباتی فرد را فعال می نمایند و این ستادها در فرآیند ذکر شده یعنی تصویب اساسنامه وبرنامه ریزی برای کسب قدرت تبدیل به یک حزب می شوند. فلذا ریشه تشکیل احزاب رابطه تنگاتنگی با نظام های انتخاباتی دارد. احزاب مبتنی بر نگاه فوق به دو دسته تقسیم می گردند.
1-احزاب حکومتی: این احزاب قبل از شکل گیری قدرت سیاسی وجود خارجی نداشتند وحاکمان برای نهادینه کردن قدرت خود احزابی را تشکیل می دهند. این احزاب به علت اینکه در هرم قدرت از بالا به پایین شکل می گیرند دوام زیادی نداشته و با زوال قدرت سیاسی از حزب، از بین می روند. این تشکیلات به علت اینکه جایگاه مردمی ندارد از نظر دموکراسی ارزشمند نیست.
2-احزاب مردمی: این احزاب در فرآیند رشد قدرت در جامعه تشکیل می شده و رشد مییابند و در قدرت تاثیر می گذارند و در طی برنامه ای حکومت را فتح می کنند. این احزاب در هرم قدرت از پایین به بالا قرار دارند؛ به عبارت دیگر مردم جهت به دست آوردن قدرت سیاسی تشکیلاتی ایجاد می کنند تا از طریق رقابت انتخاباتی میان احزاب قدرت را به دست آورند.
تاثیرات مثبت احزاب بر انتخابات
1-بررسی جنبه های مثبت قبل از پیروزی و در حین فعالیت انتخاباتی:
یکی از فواید احزاب آن است که در نظام حزبی تعداد نامزدهای انتخاباتی کاهش می یابد. نامزدها تنها از طریق حزب معرفی می شوند. این اقدام موجب کاهش هزینه های ناشی از تعدد کاندیدا های انتخاباتی و افزایش قدرت تشخیص مردم می گردد؛ چرا که احزاب بر خلاف افراد در کنار ارائه برنامه دقیق زبده ترین افراد خود را جهت احراز مسولیت های مختلف در معرض انتخاب مردم قرار می دهند.
از سوی دیگر افراد می توانند با بیان شعار های فریبنده و استفاده از ترفندهای انتخاباتی در آراء مردم تاثیر گذار باشند، در حالی که احزاب نمی توانند در فرصت کوتاه تبلیغات ذائقه مردمی را که در طول زمان با افکار، استراتژی و تاکتیک های آنها آشنا شدند را تحت تاثیر قرار دهند.
از دیگر نتایج رشد احزاب در جوامع میتوان به ایجاد انضباط انتخاباتی اشاره کرد.
2-در حین قدرت و پس از پیروزی:
یکی از نتایج مثبت وجود حزب در جامعه آن است که از آنجایی که احزاب در طول فعالیت خود عملا اقدام به تربیت افرادی مطابق با سیاست های حزب نمودهاند، پس از پیروزی در عرصه انتخابات نیازی به فحص و جست وجو در پی افراد با کفایت جهت اداره امور حکومتی نخواهند داشت.
همچنین به علت اینکه همه افراد تخصص های لازم و کافی را در همه زمینه های حکومتی ندارند، احزاب با ارائه مشورت به مثابه یک ستاد پشتیبانی برنامه ای واطلاعاتی برای افراد منتخب عمل می کنند.
3- مرحله استقرار قدرت و تشکیل دولت:
در نظام حزبی پس از پیروزی یک حزب در انتخابات، احزاب رقیب دست از تلاش برنمی دارند و با تشکیل دولت در سایه همواره با نگاه ذره بینی به دنبال نظارت دقیق بر حزب حاکمند. این نظارت موجب دقت فراوان حاکمان در اجرای وظیفه خود می گردد تا از هرگونه سوء استفاده تبلیغاتی توسط رقبا جلوگیری نماید و در مقابل با استفاده از نقد احزاب رقیب نقاط ضعف خود را پوشش دهد.
از طرف دیگر پیروزی حزب و استقرار قدرت آن مانع هرج و مرج گردیده و باعث ثبات سیاسی می شود. همه کسانی که به فکر اصلاحات در نظام هستند به جای برنامه ریزی جهت کودتا و نا فرمانی های مدنی برای کسب قدرت از طریق دموکراتیک بر نامه ریزی میکنند.
در نتیجه وجود احزاب در جامعه نوعی نظم و انضباط را ایجاد می نماید و تخصص محوری و پشتیبانی اطلاعاتی از اعضای حزب که در قدرت قرار دارند و جلوگیری از هزینه های اضافی در رقابت های انتخاباتی از ویژگی های نظام حزبی به شمار می رود.
پیامدهای منفی حزب بر انتخابات
بررسی معایب می تواند درک درستی از ویژگی های این گونه نظام هارا ارائه دهد تا نهایتا مشخص گردد که آیا در عمل تشکیلات حزبی می تواند ویژگیهای مثبت خود در زمینه های انتخاباتی را به منصه ظهور بگذارد یا خیر؟
1- قدرت طلبی: بزرگ ترین و اساسی ترین عیب تشکیلات حزبی قدرت طلبی احزاب است. قدرت طلبی شاه بیت و محور اصلی تشکیل حزب به شمار می آید و از نظر تفکر اسلامی بزرگترین نقطه ضعف یک حزب، حرکت در مسیر قدرت طلبی است.رهبر معظم انقلاب در تبیین این موضوع می فرمایند: «در تحزّب بایستى کسب قدرت مورد نظر نباشد. اگرچه کسب قدرت براى یک حزبِ موفّق یک امر قهرى است - یعنى وقتى که پاى انتخابات به میان آمد، شما که حزبى دارید و طرفداران زیادى دارد و مردم با شما همفکرند، به‌طور طبیعى نمى‌توانید بى‌تفاوت باشید که مثلاً این فرد رئیس جمهور شود یا آن شخص دیگر؛ لابد به یکى عقیده دارید. به‌طور طبیعى این عقیده‌ى شما اثر مى‌گذارد و رأى دهندگان به او زیاد خواهند شد - اما هدف حزب نباید به‌دست آوردن قدرت باشد[1].»
در تبیین این موضوع می بایست به این نکته اشاره نمود که انسان موجودی نفع طلب و زیاده خواه است. مطابق با نظر علامه طباطبایی انسان مستخدم للطبع مدنیه بالضروره است به این معنا که علاقه دارد همه چیز در خدمت منافع او قرار بگیرد و اگر کسی مبتلا به مطلق نگری شد و خود را مستغنی دید سر بر طغیان بر می آورد و سرکشی پیشه می کند[2].
پیامدهای قدرت طلبی احزاب را می توان در موارد زیر خلاصه نمود:
1-1- از آنجا که کار احزاب کاری تشکیلاتی است و بر اساس اساسنامه و مرامنامه آن صورت می پذیرد در بین اعضا نوعی سلسله مراتب جهت اداره امور تشکیلات شکل می گیرد و میان افراد حزب مسابقه کسب قدرت ایجاد می شود و عملا افراد برای به دست آوردن ریاست حزب به تشکیل باندهای قدرت روی می آورند. در نتیجه پیشرفت در سلسله مراتب حزب بر اساس نزدیکی افراد به کانون های قدرت صورت می پذیرد و شایسته سالاری و انتخاب افراد براساس لیاقت و توانمندی های ذاتی جای خود را به رابطه می دهد. بر این اساس شخصی رییس حزب می گردد که نزدیکی بیشتری به ارکان مرکزی حزب داشته باشد و نتیجتا باندهای قدرت در راس حزب شکل می گیرد.
2-1- به علت آن که هدف اصلی احزاب کسب قدرت می باشد در معرفی نامزدهای انتخاباتی به جای در نظر گرفتن ویژگی های لیاقت، صلاحیت و اصلح بودن به وجهه ی اجتماعی افراد توجه بیشتری می گردد چرا که مقبولیت عمومی نامزد در پیروزی های انتخابات و در پی آن کسب قدرت اهمیت بسیار بیشتری دارد.
3-1- در بسیاری از موارد احزاب به جای توجه به ارائه برنامه و گسترش بخشهای آموزشی و پژوهشی در راستای برنامه ریزی برای اداره کشور در جهت تقویت رانت های سیاسی با صاحبان قدرت گام بر میدارند.
4-1- در شکل گیری صحیح احزاب نظارت احزاب رقیب بر حزب حاکم و در پی آن تقویت قدرت دولت از ویژگیهای قابل توجه احزاب است؛ به عبارت دیگر دولت در سایه میبایست با نظارت خود عملگرایی مثبت حزب رقیب را افزایش دهد، اما در واقع احزاب ثروت و قدرت را در بین یکدیگر توزیع مینمایند. تاثیر گذارترین افراد حزب تحت تاثیر کارتلهای بزرگ اقتصادی با پوشش احزاب بر ثروت خود میافزایند و در مقابل شبکههای پول و ثروت نیز به قدرت دسترسی پیدا میکنند. فلذا جهت حفظ اساس قدرت احزاب بعد از استقرار قدرت در خطوط قرمز با یکدیگر تعامل مینمایند تا اصل بهرهمندی از قدرت و ثروت حفظ گردد.
2-چرخش قدرت در محدوده احزاب:
از اشکالات اساسی نظام حزبی گردش قدرت در میان عدهای خاص و به حاشیه کشیدن مردم به عنوان مبنای حکومت دموکراسی است. به عبارت دیگر گسترش نظام حزبی در جامعه مشارکت عمومی را کاهش میدهد و موجب بیتفاوتی مردم نسبت به امور سیاسی میگردد. این امر معلول تبدیل سیاست به حرفه ای در اختیار عده ای خاص در احزاب است و تنها افراد آموزش دیده و متخصص و ماهر در بازی قدرت که در احزاب تربیت شدهاند با قواعد آن آشنایی دارند و دیگران قادر به بازی در این میدان نیستند. نهایتا تاثیر گذاری مردم بر سرنوشت خود به نحو گسترده کاهش مییابد.
پی نوشتها:
--------------------
[1] بیانات در جلسه پرسش و پاسخ مدیران مسئول و سر دبیران نشریات دانشجویی۱۳۷۷/۱۲/۰۴
[2] إِنَّ الْإِنسَانَ لَیَطْغَى أَن رَّآهُ اسْتَغْنَى
منابع:
-----------------
1- قرآن کریم
2- بیانات مقام معظم رهبری: http://farsi.khamenei.ir
3- تفسیر المیزان، سید محمد حسین طباطبایی، مترجم: محمد باقر موسوی، ناشر :دفتر انتشارات اسلامی سال 1385
4- اخلاق در قرآن، محمدتقى مصباح یزدى؛ تحقیق و نگارش محمدحسین اسکندرى.ـ قم: مؤسسه. آموزشى و پژوهشى امام خمینى(قدس سره)
5- عباس کعبی، فرآیند تربیت نیرو در نظام اسلامی، ،کتاب دولت اقدام،مرکزپژوهش واسناد ریاست جمهوری،1387
6- مبانی حقوق بشر در اسلام ودنیای معاصر،عباسعلی عمید زنجانی،انتشارات مجد،1388
7- احزاب سیاسی ،حسن محمدی نژاد، انتشارات امیر کبیر، سال 1355
8- اکثریت چگونه حکومت می کند، حجت الله ایوبی، انتشارات سروش، 1382
منبع: پژوهشکده مجازی حقوق عمومی
لینک کوتاه :
