یادداشت وارده؛
شورای نگهبان؛ سدی در برابر انحراف از آرمانها
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک میثاق ملی دربرگیرنده این آرمان ها و اهداف بوده و شورای نگهبان را حافظ و نگهبان آن قرار داده است.
محمد امین ابریشم کش
در تمام کشورها اصول و موازینی حاکم است که رعایت و حفظ آن اصول، کانون توجه متولیان و آحاد ملت‌هاست. نقطه تجلی این اصول را می‌توان در قوانین اساسی کشورها یافت که به عنوان سند بنیادینِ نظام‌های سیاسی به بیان آرمانها، اهداف و مبانی آن نظام می‌پردازند. اهمیت کار زمانی روشن‌تر می‌شود که جایگاه این اصول نزد ملت‌ها و مؤسسان نظام‌ها سبب تشکیل نهادهایی برای حفظ و حراست از این اصول در بافت سیاسی جامعه شده است و کشورها با پیش بینی این نوع نهادها، تمام اهتمام خود را در جهت حفظ و حراست هرچه بهتر این اصول انجام داده‌اند. از جمله مزایای این حراست و نگهبانی و همچنین نمایان‌کننده اهمیت نهاد نگهبان اصول و موازین بنیادین را می‌توان تضمین حرکت باثبات و منسجم آن نظام دانست که امکان انحراف از مسیر حرکت یک ملت را از بین می‌برد و سبب رسیدن آن مردمان به آرمان‌هایشان می‌شود.
در نظام جمهوری اسلامی ایران نیز اصول و موازینی وجود دارد که بر اساس اعتقاد ملت مسلمان و مؤمن ایران شکل گرفته است و همواره حرکت نظام بر اساس آن ادامه یافته و همه ملت ایران برای حفظ و حراست از آن اصول، با هر نژاد و قومیتی، متحد و یکپارچه در زیر پرچم اسلام به دور هم جمع شده اند، اصولی که استقلال و آزادی حقیقی را برای انسان مهیا می‌کند و بر نیازهای مادی و معنوی او توجه و اشراف دارد.
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک میثاق ملی دربرگیرنده این آرمان ها و اهداف بوده و شورای نگهبان را حافظ و نگهبان آن قرار داده است. آری، جمهوری اسلامی ایران بر پایه ایمان به خدای یگانه، وحی، معاد، عدل، امامت، کرامت و ارزش والای انسان تشکیل شده و این اصول را در قانون اساسی خود متجلی ساخته است. شورای نگهبان نیز به عنوان نگهبان قانون اساسی و شریعت اسلام، در حقیقت ضامن و نگهبان آرمانها، اهداف و مبانی آنهاست که از این لحاظ باید آن را به عنوان یکی از مهمترین نهادهای نظام به‌شمار آورد، چراکه اگر مبانی اعتقادی و آرمان‌های یک ملت را مهمترین و ارزشمندترین داشته یک نظام بدانیم، شورای نگهبان حافظ این مهمترین موجودیت و ماهیت نظام است. شاید به همین دلیل است که مقام معظم رهبری این نهاد را به عنوان عماد ملت و دین و مایه اطمینان و سکینه قلب مؤمنین و در حقیقت نبض نظام اسلامی[1] معرفی می‌کنند و به روشنی اهمیت و نقش این نهاد را در نظام جمهوری اسلامی نمایان می‌سازند.
بروز خارجی این حراست و حفاظت شورای نگهبان از مبانی، آرمانها و اهداف نظام را می‌توان در دو مقوله مشاهده کرد که این دو را باید مسیرهای ورود فتنه و انحراف دانست، توضیح اینکه انحراف در یک نظام از دو طریق هنجارها و کارگزاران صورت می‌گیرد، چنانکه اگر هنجارها و قوانین نادرست بر یک جامعه حاکم شود، جامعه به انحراف کشیده شده و از مسیر کمال و سعادت خارج خواهد شد. همچنین اگر کارگزاران نظام صالح نباشند، اقتدار خود را در مسیر تحقق اهداف ناصحیح بکار خواهند برد و عامل دیگری در جهت انحراف و تباهی اهداف نظام خواهند بود. از همین روست که واضعان قانون اساسی این دو گذرگاه و مبداء انحراف و تباهی را در کنترل پاسدار امینی همچون شورای نگهبان قرار داده‌اند تا فقها و حقوقدانان این شورا با اعمال نظارت خود، در حقیقت از انحراف در حرکت نظام جلوگیری کنند. مقام معظم رهبری در این خصوص می‌فرمایند: شورای نگهبان به یک معنا حساس‌ترین دستگاه قانونی جمهوری اسلامی در مجموعه سازمان قانونی کشور است؛ زیرا هدایت صحیح جامعه و حفظ مسیر کلی اجرا و قانونگذاری از انحراف، در اینجا به وسیله جمعی انجام می‌گیرد و اساس هم در هر جامعه‌ای همین است، چون جهت‌گیری‌های ابتدایی در خیلی جاها خوب و صحیح است، اما اشکال بر غالب جوامعی که منحرف شده‌اند در استدامه و استمرار حرکت است که باید صحیح بماند.([2]) و یا ایشان در بیان اهمیت شورای نگهبان می‌فرمایند: اگر ما در یک نظام، دستگاهی را فرض کنیم که به شکل قانونی مانع از پدید آمدن انحراف می‌شود، آن دستگاه را باید واقعاً دستگاه بسیار مهم و حساسی شمرد و شورای نگهبان این گونه است.([3])
در مسیر اعمال این هدف، اصل 94 قانون اساسی صراحتاً مصوبات مجلس شورای اسلامی را بدون نظارت شورای نگهبان فاقد اعتبار قانونی اعلام می‌کند و اصل 99 قانون اساسی، نظارت بر انتخابات‌ها را بر عهده این نهاد قرار داده است. همچنین بند 9 اصل 110 قانون اساسی نیز صراحتاً احراز صلاحیت نامزدهای ریاست جمهوری را با توجه به اهمیت این مقام، در اختیار شورای نگهبان قرار داده است. اینگونه است که قانون اساسی ما با شناسایی دقیق و درست مجاری ورود انحراف، نظام اسلامی را از آفات آن مصون داشته و آنچنان جایگاهی برای آن در نظر گرفته است که می‌توان گفت: در نظام جمهوری اسلامی ایران، شورای نگهبان، گلوگاه و نیز مرکزی حیاتی برای اداره کشور و جهت‌گیری‌های اساسی کشور محسوب می‌شود.[4]
این نقش حیاتی شورای نگهبان برای نظام و مردم سبب می‌شود که عملکرد شورای نگهبان در انجام وظایف قانونی خود، دارای اهمیت خاص و ویژه باشد و عملکرد ضعیف آن نهاد نتایج ناگواری برای نظام و مردم داشته باشد. از این روی در بیانات و نامه‌های امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری همواره این نکته مورد توجه بوده است که شورای نگهبان باید در انجام وظایف خود نهایت قاطعیت و دقت را به خرج دهد. (امام خمینی (ره): «به شورای نگهبان تذکر می‌دهم که در کار خود استوار باشید و با قاطعیت و دقت، عمل فرمایید و به خدای متعال اتکال کنید.»)[5]
در مقابل، دشمنان انقلاب و ملت ایران همواره تلاش دارند که با اعمال فشار بر این شورا، از دقت و قاطعیت این شورا در پاسداری از اسلام و قانون اساسی بکاهند و از این طریق سخن ناحق خود را به کرسی بنشانند. شاید بیان امام خمینی (ره) که عدم تمکین از نظر شورای نگهبان را دیکاتوری می‌خواندند بتواند نمایانگر این مطلب باشد. ایشان می‌فرمایند: «دیکتاتوری همین است که نه به مجلس سر فرود می‌آورند و نه به قوانین مجلس و نه به شورای نگهبان و نه به تأیید شورای نگهبان.»[6]
اما امام خمینی (ره) راه مقابله با این خطر را نیز خودشان پیش‌بینی کرده‌اند و خطاب به شورای نگهبان می‌فرمایند: «هیچ کدام از ما نباید انتظار تعریف را داشته باشیم. باید به حکم خدا عمل کنیم و به این هم کاری نداشته باشیم که چه کسی از این کاری که برای خدا میکنیم خوشش میآید و یا چه کسی بدش میآید.»[7] و یا در جای دیگری اشاره دارند که «محکم باشید و به چیزی جز اسلام و قرآن فکر نکنید.»[8]
همه این تأکیدات به دلیل اهمیت کارکرد شورای نگهبان است و هجمه مستمر و بی‌سابقه به این نهاد نیز، همواره ناشی از نقش مؤثر این شورا بوده است. اگر شورای نگهبان در برابر این هجمه ها و فشارها مغلوب و مرعوب شود، نتیجه آن چیزی جز پایمال شدن آرمانها و مبانی الهی نظام و حقوق ملت ایران نخواهد بود.
البته این مطالب بدین معنی نیست که شورای نگهبان در انجام وظایف خطیر خود از اشتباه و خطا مصون است، لذا باید با یک دید جامع و کلان، موضوع را در نظر گرفت و به دلیل اهمیت این نهاد مورد وثوق ملت و نظام، در برابر آن تمکین کرد و با استفاده از طرق قانونی آن اشتباه را به گوش شورا رساند. در این خصوص امام خمینی (ره) می‌فرمایند که «در عین حال که اعتقادتان این است که اینها [اعضای شورای نگهبان] اشتباه کرده‌اند، در عین حال باید بپذیرید [رأی آنها را] ، چاره ندارید.»([9]) چراکه شاید این برداشت اشخاص و گروه ها است که اشتباه است و در حقیقت شورای نگهبان به وظیفه خود به درستی عمل کرده است. توجه به این پیام اخلاقی امام مفید است که می‌فرمایند: «باید همه توجه داشته باشند، به مجرد این که یک مطلبی بر خلاف رأی یک نفر است، نباید بگوید شورای نگهبان درست نیست. این خودش درست نیست، باید خودش را اصلاح بکند و این گرفتاری هست برای ملت ما ...»([10])
اگر بنا باشد که هرکسی نظر خود را صحیح بداند و همواره به دنبال عمل به آن بربیاید، در آن جامعه هیچگونه نظم و قانونی حاکم نمی‌شود. بنابراین کلام امام در این بستر اهمیت خود را نشان می‌دهد که «نباید از مردم پذیرفت، از کسی پذیرفت که، ما شورای نگهبان را قبول نداریم. نمی‌توانی قبول نداشته باشی، مردم رأی دادند به اینها، مردم به قانون اساسی شانزده میلیون تقریباً یا یک قدری بیش‌تر رأی دادند به قانون اساسی. مردمی که به قانون اساسی رأی دادند منتظرند که قانون اساسی اجرا بشود؛ نه هر کس از هر جا صبح بلند می‌شود، بگوید: من شورای نگهبان را قبول ندارم، من قانون اساسی را قبول ندارم، ...»([11])
پی‌نوشتها
--------------------------------------------------------------------------------
[1] - 21 خرداد 1368، بیانات در دیدار اعضای شورای نگهبان.
[2]ـ 3 آبان 1371، دیدار اعضای شورای نگهبان با رهبر انقلاب.
[3]ـ3 آبان 1371، دیدار اعضای شورای نگهبان با رهبر انقلاب.
[4] -3 آبان 1371، دیدار اعضای شورای نگهبان با رهبر انقلاب.
[5] - 25 اردیبهشت 1363، بیانات در جمع مردم.
[6] - 18 خرداد 1360، بیانات در جمع اقشار مختلف مردم، اعضای ستاد انجمنهای اسلامی وزارت بهداری و بهزیستی.
[7] - 28 اردیبهشت 1362، بیانات در جمع اعضای شورای نگهبان.
[8] - 30 تیر 1359، بیانات در جمع اعضای شورای نگهبان.
[9]ـ 6 خرداد 1360، بیانات در جمع نمایندگان مجلس شورای اسلامی.
[10]ـ 6 خرداد 1360، بیانات در جمع نمایندگان مجلس شورای اسلامی.
[11]ـ 6 خرداد 1360، بیانات در جمع نمایندگان مجلس شورای اسلامی.
لینک کوتاه :
